Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΙΟΥΣΗ
«Θυμάσαι, που ταξίδια ονειρευόμουνα, κι είχα ένα διαβήτη κι ένα χάρτη
και πάντα για να φύγω ετοιμαζόμουνα, κι όλο ἡ μητέρα μου ῾λεγε: Τὸ Μάρτη…»
Τώρα, σκυφτοί σ’ ένα γραφείο με χάρτες ναυτικούς, ανεμολόγια, εξάντες, διόπτρες και πυξίδες… «πλέμε σε μια θάλασσα γιομάτη με λογίς παράξενα φυτά».
Τις ημέρες «ένας γέρος ήλιος μας κοιτά», ενώ τις νύχτες «τῆς τραμουντάνας τ’ άστρο, τ’ άστρα του νοτιά, παντρεύονται με πορφυρόχρωμους κομήτες».
Κι όλο μουρμούριζες βραχνά: «Φάλτσο ἡ πορεία…». Αστρονομικά σχόλια στη ποίηση του Νίκου Καββαδία, από τη Φιόρη Μεταλληνού, μουσικό και αστρονόμο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
-Ο κόσμος του Νίκου Καββαδία ανεξάντλητος;
Από εικόνες της θάλασσας, τ’ ουρανού και της στεριάς, με χρώματα και γεύσεις τόπων και ανθρώπων που συνάντησε ή ονειρεύτηκε να συναντά. Ένας κόσμος απέραντος σαν τη θάλασσα, και μοναχικός σαν τον νυχτερινό ουρανό, σύντροφο στα μακρινά του ταξίδια.
Οι αναφορές σε ουράνια αντικείμενα και ορολογία Αστρονομίας προβάλλει μέσα από έναν λόγο καθημερινό, πρακτικό και ταυτόχρονα ευαίσθητο και ποιητικό. Θα σχολιάσω κάποιες περιπτώσεις:
«ξεχασμένο τα’ άστρο του Βορρά»
«της τραμουντάνας τ’ άστρο»
Πρόκειται για τον πολικό αστέρα, τον λαμπρότερο αστέρα της Μικρής Άρκτου, πολύ σημαντικό στη ναυσιπλοΐα, αφού μας δείχνει πάντα τον Βορρά και χρησιμεύει στον προσανατολισμό όσων ταξιδεύουν τη νύχτα. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους αστέρες οι οποίοι διαγράφουν κυκλικές πορείες στο νυχτερινό ουρανό, ο πολικός τυχαίνει να βρίσκεται στην ουράνια σφαίρα στην προέκταση του άξονα περιστροφής της γης και γι’ αυτό τον βλέπουμε ακίνητο στο βορρά.
«κι ο Σταυρός του Νότου με τα στράλια»
«να φοβάσαι τα’ άστρα του Νοτιά»
«το σταυρωτό του Νότου αστέρι»
«τ’ άλφα του Κενταύρου μια νυχτιά
με το παλλινώριο πήρα κάτου».
Εδώ αναφέρεται σε αστερισμούς και αστέρια του νοτίου ημισφαιρίου. Ο Σταυρός του Νότου είναι νότιος αφανής αστερισμός και δεν παρατηρείται ποτέ από την Ελλάδα.
-Μόνο αν ταξιδέψουμε σε νότια γεωγραφικά πλάτη μπορούμε να τον παρατηρήσουμε στον ουρανό;
Ναι. Ο Κένταυρος είναι επίσης νότιος αστερισμός, αμφιφανής, που σημαίνει ότι ανατέλλει και δύει, έχοντας όμως το κεντρικό του σημείο κάτω από τον ουράνιο ισημερινό. Ο δε άλφα του Κενταύρου αποτελεί τον λαμπρότερο αστέρα του συγκεκριμένου αστερισμού. Ως «άλφα» χαρακτηρίζουμε πάντα τον λαμπερότερο αστέρα ενός αστερισμού. Για παράδειγμα ο πολικός αστέρας είναι ο άλφα στον αστερισμό της Μικρής Άρκτου και ο Αλντεμπαράν, ο άλφα στον Ταύρο. Να σημειώσουμε ότι ο άλφα του Κενταύρου αποτελεί τον τρίτο λαμπερότερο αστέρα του ουρανού (μετά τον Σείριο στο βόρειο ημισφαίριο και τον άλφα της Carina στο νότιο επίσης). Τα δε στράλια που αναφέρονται παραπάνω, στη γλώσσα των ναυτικών είναι τα σχοινιά που δένονται στην πλώρη για να στερεώσουν τους ιστούς. Είναι όμως και το νότιο σέλας (aurora australis), φαινόμενο που επίσης παρατηρείται στο νότιο ημισφαίριο και οφείλεται ουσιαστικά στην ύπαρξη του μαγνητικού πεδίου της γης και την κίνηση φορτισμένων σωματιδίων σε αυτό.
«Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φεγγάρι»
«Τη νύχτα οι ναύτες κυνηγάνε το φεγγάρι»
«ο καπετάνιος μας κοιτάζει το φεγγάρι
που ‘ναι θολό και κατακόκκινο σαν αίμα».
-Το φεγγάρι το παρατηρούμε κόκκινο, όταν βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα, όταν ανατέλλει ή δύει;
Η ατμόσφαιρα της γης ευθύνεται για το κόκκινο χρώμα, καθώς σκεδάζει το φως που έρχεται από την Σελήνη. Απορροφάται έτσι το κυανό χρώμα του, ενώ το κόκκινο διαπερνά την ατμόσφαιρα και παρατηρούμε κόκκινο το φεγγάρι.
«Ο Αλτεμπαρὰν ψάχνει να βρει μες στα νερά
το παλινώριο που τον γέλασε δυο κάρτες».
Εκτός της αναφοράς στον άλφα του Ταύρου (Αλντεμπαράν), αναφέρεται επίσης στον τρόπο που οι ναυτικοί υπολόγιζαν τις συντεταγμένες ενός αστέρα.
Για να προσδιορίσουμε την θέση ενός αστέρα στην ουράνια σφαίρα χρησιμοποιούμε τις οριζόντιες συντεταγμένες: πρόκειται για το αζιμούθιο και το ύψος. Το αζιμούθιο μετράται από τους ναυτικούς από τον βορρά από 0ο ως 360ο, με την διόπτρα ή το παλλινώριο κατά τη ναυτική ορολογία. Το δε ύψος μετράται από τον ορίζοντα (0ο – ± 90ο) με τον εξάντα, όπως θα δούμε σε επόμενους στίχους. Γνωρίζοντας τις συντεταγμένες ενός αστέρα, μπορούμε να υπολογίζουμε τις συντεταγμένες του τόπου όπου βρισκόμαστε, μπορούμε να προσδιορίσουμε και το σφάλμα μιας πυξίδας.
Μια πυξίδα, εκτός από τη βελόνα που αντιλαμβάνεται το μαγνητικό πεδίο της γης, φέρει και ένα ανεμολόγιο. Το ανεμολόγιο είναι ένας δίσκος που αναπαριστά τον ορίζοντα και η περιφέρειά του υποδιαιρείται από 0° έως 360°. Έχει δύο διαμέτρους κάθετες, τα άκρα των οποίων καθορίζουν τα σημεία του ορίζοντα: Βορράς, Νότος, Ανατολή και Δύση. Υπάρχουν τα ανεμολόγια πυξίδας και τα ανεμολόγια ναυτικού χάρτη που βρίσκονται τυπωμένα σε κάθε ναυτικό χάρτη. Η ναυτική πυξίδα ξεκίνησε αρχικά με τις 4 υποδιαιρέσεις (Β, Ν, Α και Δ) και προσετέθησαν οι ενδιάμεσες ενδείξεις (ΒΑ, ΒΔ, ΝΑ, ΝΔ). Ας αναφέρουμε και τους οκτώ ανέμους που αντιστοιχούν στις βασικές ενδείξεις του ναυτικού ανεμολογίου: Ο Μαΐστρος (ΒΔ), ο Λεβάντες (Α), ο Γαρμπής (ΝΔ), ο Πουνέντες (Δ), ο Γραίγος (ΒΑ), ο Σιρόκος (ΝΑ), η Τραμουντάνα (Β), η Όστρια (Ν).
-Η πυξίδα;
Στην Ευρώπη η ναυτική πυξίδα εξελίχθηκε και απέκτησε κλίμακα 32 υποδιαιρέσεων. Οι «δυο κάρτες» για τις οποίες μιλάει ο Καββαδίας στον παραπάνω στίχο είναι δύο από τις υποδιαιρέσεις αυτές και το σφάλμα της πυξίδας, ώστε να χάσει και ο Αλντεμπαράν τον προσανατολισμό του, κατά τον ποιητή..
Θα κλείσουμε με ένα απόσπασμα ποιήματος στο οποίο ο πλοίαρχος Φλέτσερ προσπαθεί επί μέρες να υπολογίσει το ύψος του ήλιου με τον εξάντα, χωρίς να τα καταφέρνει γιατί η ομίχλη του έκρυβε το κοντινό μας αστέρι. Ώσπου τρελάθηκε και πέθανε στον Πειραιά από ηλίαση.
Μα τα γαλόνια ξέφτισαν και σχίστηκε η στολή,
τα ωραία του τα ρούχα επούλησε, την πέτσινή του τσάντα,
κι ένα εργαλείον εκράτησε μοναχά, το ναυτικό,
τ’ όργανο εκείνο που μετράν τον ήλιο, τον εξάντα.
Η στενοχώρια και το αλκοόλ δουλεύοντας σιγά,
μέρα με τη μέρα σ’ ένα χαίνον χάσμα τον ωθούσαν.
Τρελάθηκε. Τον πείραζαν στους δρόμους τα παιδιά,
Κι οι ψείρες πάνω στα ξανθά του γένια επερπατούσαν.
Όταν ο ήλιος φλόγιζε τον αττικό ουρανό,
αυτός με τον εξάντα του στο χέρι εξεκινούσε,
το ύψος γοργά υπολόγιζε σε μια μαούνα ορθός,
κι ύστερα αισχρά μουντζώνοντας τον ήλιο, εβλαστημούσε.
Μα κάποια μέρα βλέποντας με τ’ όργανό του ψηλά,
έφυγε για το σκοτεινό λιμάνι του θανάτου,
ενώ σιγά σαν πάντοτε, φαιδρός και φλογερός,
ο ήλιος την κανονική διέσχιζε τροχιά του.
Πόσο ενδιαφέρον, πόσο όμορφο, ευχαριστούμε!