Σαν σήμερα, η Άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε το αποτέλεσμα της πολιορκίας της βυζαντινής πρωτεύουσας, της οποίας Αυτοκράτορας ήταν ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, από τον οθωμανικό στρατό, με επικεφαλής τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’. Η πολιορκία διήρκεσε από τις 6 Απριλίου έως την Τρίτη, 29 Μαΐου 1453 (Ιουλιανό ημερολόγιο). Όταν τελικά η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε, η υπερχιλιετής Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει.
____________
Ακόμη και σήμερα το Βυζάντιο και η Αλωση της Πόλης έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην ελληνική εθνική αφήγηση. Ηταν πάντα έτσι;
Νωρίτερα ποιον ρόλο επιφυλάσσει η εθνική αφήγηση στο Βυζάντιο;
Πότε αρχίζει να θεωρείται εθνικός και θρησκευτικός ήρωας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος;
Ποια στάση κρατά ο κλήρος στην Αλωση;
Εχει μείνει εμβληματική η φράση του Μέγα Δούκα Λουκά Νοταρά, ότι καλύτερα φέσι τουρκικό παρά τιάρα παπική.
Αυτή η φράση αποδίδεται στον Νοταρά, αλλά δεν είναι η μόνη που δείχνει παρόμοια στάση. Ηδη από τον 9ο αι. μέχρι και την Αλωση έχουμε πάρα πολλά θεολογικά κείμενα που στρέφονται ανοιχτά υπέρ μιας ανοχής προς το Ισλάμ. Το θεωρούν καλύτερο συζητητή σε ζητήματα θρησκείας. Αλλωστε, η παράδοση του Ισλάμ βρίσκεται κοντά στον χριστιανισμό της Ανατολής, στο βαθμό που το Ισλάμ ως σωτηριολογικό κίνημα πηγάζει από μια μακρά ιστορία συζητήσεων στους κόλπους του χριστιανισμού.
Σύμφωνα με τις επικρατέστερες προσεγγίσεις, για την Αλωση ευθύνεται είτε η Κερκόπορτα και η εγκατάλειψη της μάχης από τον Τζουστινιάνι είτε η στάση των Δυτικών, που δεν ανταποκρίνονται στις αυτοκρατορικές εκκλήσεις για βοήθεια. Εσείς τι λέτε;
Πού οφείλεται η διάσπαση;
Δηλαδή;
Στη Δύση, βέβαια, η Εκκλησία απολαμβάνει από νωρίς αυτού του είδους την αυτονομία.
Ποιον ρόλο παίζει στη διαμόρφωση του αντιδυτικισμού του Βυζαντίου η Αλωση της Πόλης από τους Λατίνους το 1204;
Καθοριστικό. Το 1204 καταρρέει ένα χριστιανικό κράτος και μάλιστα από χριστιανούς, οι οποίοι έχουν έρθει για βοήθεια. Αυτό οι λαϊκές συνειδήσεις το βιώνουν τραυματικά. Είναι τέτοια η δυσαρέσκεια της Εκκλησίας, των μοναχών και του ευρύτερου κοινού, που για πρώτη φορά στη βυζαντινή ιστορία διαπιστώνεται τέτοια απόκλιση λαού και εξουσίας. Την οριστική ρήξη θα τη διατυπώσει τον 14ο αι. το κίνημα του Ησυχασμού με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, που σε μεγάλο βαθμό αμφισβητεί τη δυνατότητα του κράτους να παρεμβαίνει σε θέματα θρησκείας.
Βέβαια, το σχίσμα Δυτικής και Ανατολικής Εκκλησίας προϋπάρχει, με αιχμή τη διαφωνία γύρω από το filioque και τον άζυμο άρτο. Είναι τόσο σημαντικές αυτές οι δογματικές διαφορές ώστε να οδηγήσουν σε σχίσμα;
Γιατί η Δύση δεν ανταποκρίνεται στις εκκλήσεις των Παλαιολόγων για ενίσχυση;
Εξ ου και η παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας;
Τι σημαίνει ο όρος Ελληνας εκείνη την εποχή;
Στην αρχή του Μεσαίωνα Ελληνας σήμαινε, βέβαια, παγανιστής.
Οταν ο Μανουήλ Παλαιολόγος επισκέπτεται τις δυτικές αυλές το 1400, κερδίζει τις εντυπώσεις. Φυσικά. Η Δύση δεν περιφρονούσε απαραίτητα το Βυζάντιο. Ακόμα και τον 10ο αι., όταν γίνονται γάμοι γερμανών ηγεμόνων με βυζαντινές πριγκίπισσες, ο πολιτισμός του Βυζαντίου χαίρει μεγάλης εκτίμησης στη Δύση.
Μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτισμική ανωτερότητα του Βυζαντίου εκείνη την εποχή;
____________
Θρύλοι της Αλωσης
Στους μύθους που περιβάλλουν την Αλωση της Κωνσταντινούπολης ο χρόνος σταματά: ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μαρμαρώνει· ποτάμια παύουν να κυλούν· πλοία περιπλανιούνται αιώνια στο πέλαγος· μισοτηγανισμένα ψάρια ξαναπέφτουν στο ποτάμι· ιερείς με άγια δισκοπότηρα εξαφανίζονται μέσα στους τοίχους της Αγια-Σοφιάς. Ο ρους της Ιστορίας παγώνει ώς έναν απροσδιόριστο ιστορικό χρόνο στο μέλλον, όταν το μεγαλείο του Βυζαντίου θ’ αναβιώσει και πάλι. Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι», όπως λέει στην κυρα-Δέσποινα η περιστέρα που φέρνει στην Παναγία την είδηση. Οι μύθοι στα αφηγήματα της αναβίωσης του Βυζαντίου εμφανίζονται και κυκλοφορούν ιδίως κατά τον πρώτο αιώνα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου.
Ο στόχος είναι σαφής: να συγκροτηθεί η βυζαντινή αυτοκρατορία ως ελληνική και να δώσει στο νεαρό κράτος ένα ένδοξο παρελθόν κι ένα όραμα μεγαλείου για το μέλλον. Οι μύθοι, βέβαια, δεν είναι αθώοι. Ετσι, ένας εθνικός ήρωας δημιουργείται στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, υποβαθμίζοντας την υποστήριξή του στην ένωση του Βυζαντίου με τη Δύση. Ο διχασμός ενωτικών και ανθενωτικών -σημάδι της παρακμής της Πόλης, που τελικά οδήγησε στην πτώση της- παραμερίζεται για χάρη μιας εθνικής αφήγησης καχύποπτης τόσο προς τη Δύση όσο και προς τους Οθωμανούς. Ο ρόλος του κλήρου και μεγάλου μέρους του λαού που τότε προτιμούσε την παράδοση στους Οθωμανούς παρά τη συνεννόηση με τους Δυτικούς απουσιάζει από τους μύθους της Αλωσης. Αλλωστε, για το μύθο, η Πόλη δεν έπεσε λόγω της παρακμής της ούτε λόγω του στρατιωτικού αποκλεισμού της, αλλά εξαιτίας μιας ανοιχτής πόρτας. Στην καλύτερη περίπτωση, ένα ατύχημα· στη χειρότερη, αυτήν που προτιμά η μυθική αφήγηση, μια προδοσία.
***
Η ΚΕΡΚΟΠΟΡΤΑ
Τι λέει ο μύθος: Η Πόλη χάθηκε εξαιτίας της προδοσίας κάποιων που είχαν αφήσει ανοιχτή μια μικρή πόρτα στα τείχη των Βλαχερνών, την Κερκόπορτα. Από αυτήν οι κατακτητές μπόρεσαν να παραβιάσουν τα απόρθητα τείχη και να εισβάλουν στην Πόλη.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Η εκδοχή της προδοσίας δεν επιβεβαιώνεται. Την Κερκόπορτα την είχαν χρησιμοποιήσει στη διάρκεια της πολιορκίας οι χριστιανοί, για να καταφέρουν μικρά χτυπήματα κατά των πολιορκητών. Φαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια τέτοιων μικροεπιθέσεων, κάποιος ξέχασε να την αμπαρώσει και η Κερκόπορτα έμεινε ανοιχτή. Την ώρα που βρισκόταν σε εξέλιξη η επίθεση του σουλτάνου στα τείχη των Βλαχερνών, με το επίλεκτο σώμα των γενίτσαρων στην εμπροσθοφυλακή, κάποιοι από τους πολιορκητές είδαν την ανοιχτή Κερκόπορτα και εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία. Περίπου πενήντα μπήκαν στην αυλή και άρχισαν να ανεβαίνουν στο ανώτερο σημείο του τείχους. Οι πολιορκούμενοι που βρίσκονταν στα τείχη πανικοβλήθηκαν. Τον πανικό επέτεινε ο τραυματισμός του αρχηγού των Γενοβέζων, Τζουστινιάνι, ο οποίος άφησε το πεδίο της μάχης – παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνει. Πόσο θα κρατούσαν οι αμυνόμενοι αν δεν υπήρχε η Κερκόπορτα; Θα απογοητευόταν ο σουλτάνος και θα έλυνε την πολιορκία; Οι στρατιωτικοί συσχετισμοί ήταν, πάντως, εναντίον των πολιορκουμένων, ενώ πολλοί ιστορικοί αποδίδουν την πτώση της Πόλης στην πολιτικο-κοινωνική παρακμή που ακολούθησε την πρώτη της άλωση το 1204.
***
Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ
Τι λέει ο μύθος: Μετά το άνοιγμα της Κερκόπορτας, χιλιάδες Τούρκοι σχημάτισαν κύκλο γύρω από τον αυτοκράτορα, ο οποίος μαχόταν μόνος πάνω στο άλογό του. Ομως, το άλογο σκοτώθηκε και ο αυτοκράτορας βρέθηκε στο έδαφος. Τη στιγμή που κάποιος Τούρκος σήκωσε το σπαθί του για να τον σκοτώσει, ένας άγγελος άρπαξε τον αυτοκράτορα και τον μετέφερε σε μια υπόγεια σπηλιά, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί βρίσκεται μαρμαρωμένος, περιμένοντας τον άγγελο να ξανάρθει για να τον ξεμαρμαρώσει, ώστε να μπει στην Πόλη και να κυνηγήσει τους Τούρκους μέχρι την Κόκκινη Μηλιά.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ο αυτοκράτορας έσπευσε στην Κερκόπορτα όταν πληροφορήθηκε την είσοδο των Τούρκων, αλλά ήταν ήδη αργά. Επέστρεψε στην Κοιλάδα του Λύκου, εκεί όπου οι Γενοβέζοι είχαν δει τον αρχηγό τους τον Τζουστινιάνι να εγκαταλείπει τραυματισμένος τη μάχη. Μαζί με τον αυτοκράτορα βρίσκονταν ο ισπανός Δον Φρανσίσκο από το Τολέδο, ο εξάδελφός του Θεόφιλος Παλαιολόγος και ο συμπολεμιστής του Ιωάννης Δαλμάτης. Προσπάθησαν μάταια να συσπειρώσουν τους Ελληνες. Η πύλη από την οποία μεταφέρθηκε ο Τζουστινιάνι είχε φρακάρει από χριστιανούς στρατιώτες που προσπαθούσαν να σωθούν από τους γενίτσαρους. Το παιχνίδι είχε χαθεί. Πρώτα ο Θεόφιλος φώναξε ότι προτιμούσε να πεθάνει και όρμησε στις ορδές των γενίτσαρων. Ο αυτοκράτορας πέταξε τα αυτοκρατορικά εμβλήματα και τον ακολούθησε.
Οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς την τύχη του. Σύμφωνα με μια εκδοχή, δύο Τούρκοι έφεραν ένα κεφάλι στο σουλτάνο που αναγνωρίστηκε ότι ήταν του Κωνσταντίνου. Ο σουλτάνος το τοποθέτησε σε έναν κίονα και μετά το έστειλε έκθεμα στις αυλές του ισλαμικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Φραντζή, έμπιστο του αυτοκράτορα και συγγραφέα του κύριου σύγχρονου χρονικού της Αλωσης, οι Τούρκοι βρήκαν ένα ακέφαλο σώμα με τον αυτοκρατορικό αετό κεντημένο στις κάλτσες και αποτυπωμένο στις περικνημίδες. Ο σουλτάνος θεώρησε ότι είναι του Κωνσταντίνου και το έδωσε στους Ελληνες να το θάψουν. Οι περισσότερες πηγές αφήνουν, πάντως, ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα για το θάνατό του, με επικρατέστερη την εκδοχή του αποκεφαλισμού – όπως ήταν η μοίρα των περισσότερων πεσόντων στρατιωτών σε μάχη σώμα με σώμα.
***
ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι πολιορκητές είχαν μπει στην Πόλη, τρεις άρχοντες από την Κρήτη, που τότε βρισκόταν υπό ενετική κατοχή, συνέχιζαν να υπερασπίζονται με τους άντρες τους έναν από τους πύργους των τειχών. Ο σουλτάνος εντυπωσιάστηκε και τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην Κρήτη. Το πλοίο τους δεν έφτασε ποτέ στο νησί. Ακόμη περιπλανιούνται στο πέλαγος, περιμένοντας τη στιγμή που θα ξαναρχίσει ο αγώνας για την ανακατάληψη της Πόλης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ενώ οι πολιορκητές είχαν καταλάβει την Πόλη, ξεκίνησε η επίθεση στα τείχη του Κεράτιου Κόλπου από το τουρκικό ναυτικό. Τα πληρώματα δύο κρητικών πλοίων κλείστηκαν σε δύο πύργους και αντιστέκονταν όλη νύχτα. Το επόμενο απόγευμα, ενώ η Πόλη είχε πέσει, παραδόθηκαν στο σουλτάνο με τον όρο να επιστρέψουν άθικτοι στην Κρήτη. Οι Τούρκοι, πράγματι, θαύμασαν τη γενναιότητά τους, αλλά για την τύχη τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, επέστρεψαν στην Κρήτη – και, μάλιστα, κατά την υποδοχή τους χορεύτηκε πρώτη φορά ο συρτός χανιώτικος. Αλλη εκδοχή θέλει το ένα πλοίο να ναυαγεί στο Αγιον Ορος.
***
Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι Τούρκοι είχαν μπει στην Πόλη, τα γυναικόπαιδα είχαν κλειστεί στην Αγια-Σοφιά, όπου τελούνταν θεία λειτουργία. Οι Τούρκοι εισέβαλαν στην εκκλησία κι άρχισαν να σφάζουν ανηλεώς τους πιστούς. Τα πτώματα έφταναν τα δέκα μέτρα, εμποδίζοντας τη διέλευση του σουλτάνου, που μπήκε στο ναό με το άλογό του. Πολλές εικόνες, τοιχογραφίες και ιερά κειμήλια γνώρισαν το καταστροφικό μένος των απίστων, έγιναν όμως και πολλά θαύματα. Οσοι Τούρκοι προσπάθησαν να καταστρέψουν μια τοιχογραφία της Παναγίας στον δεξιό εξώστη, κεραυνοβολήθηκαν κι έπεσαν νεκροί. Ενας ιερέας ανέβηκε στον άμβωνα κρατώντας το άγιο δισκοπότηρο και εξαφανίστηκε μέσα από μία πόρτα· όταν, όμως, έφτα- σαν οι Τούρκοι σ’ εκείνο το σημείο καμία πόρτα δεν υπήρχε· μόνο τοίχος. Ο σουλτάνος διέταξε να ρίξουν τον τοίχο, αλλά στάθηκε αδύνατο. Ο ιερέας αγρυπνεί ακόμα μέσα του, περιμένοντας τη στιγμή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης.
Τι κατέγραψε η Ιστορία: Οταν οι πολιορκητές έριξαν τις μπρούντζινες πόρτες του ναού και μπήκαν μέσα, έσφαξαν μερικούς γέρους και ανήμπορους επί τόπου, αλλά τους περισσότερους πιστούς τούς έδεσαν και τους μετέφεραν αιχμάλωτους στους καταυλισμούς. Σύμφωνα με ορισμένες διηγήσειςτης εποχής, που δεν συμφωνούν όλες μεταξύ τους, ο σουλτάνος μπήκε στην εκκλησία την επόμενη ημέρα, έμεινε για λίγο σιωπηλός και, όταν παρατήρησε ένα τούρκο στρατιώτη που έσπαγε το μαρμάρινο δάπεδο, τον διέταξε να σταματήσει. Διέταξε την ασφαλή απομάκρυνση όσων χριστιανών βρίσκονταν ακόμα μέσα, ζήτησε όμως η εκκλησία να μετατραπεί αμέσως σε τζαμί.
___________
Steven Runciman, «Η άλωση της Κωνσταντινούπολης», μτφ. – επιμ. Νίκος Νικολούδης, εκδ. Παπαδήμα, 2005.
***
Τόνια Κιουσοπούλου, «Βασιλεύς ή Οικονόμος: Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Αλωση», εκδ. Πόλις, 2007.
***
Τόνια Κιουσοπούλου (επιστ. επιμέλεια), «1453: Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005.
***
Στήβεν Ράνσιμαν, «Δύση και Ανατολή σε Σχίσμα», μτφ. Χρήστος Μακρόπουλος, εκδ. εν πλω, 2008.
