Του Νίκου Τσούλια
Ο χρόνος είναι παιδί
που παίζει με πεσσούς
και το παιδί είναι βασιλιάς
Ηράκλειτος
Υπάρχουν περίοδοι στη ζωή του ανθρώπου όπου η επαναληψιμότητα και η κυκλικότητα κάποιων γεγονότων «τέμνονται» με τη γραμμική και επαναλαμβανόμενη πορεία του χρόνου, περίοδοι όπου ο άνθρωπος έχει την ευθύνη της επιστροφής στο παρελθόν άρα και της αντίστασής του στην επέλαση του χρόνου. Ουσιαστικά πρόκειται για τη σπειροειδή εξέλιξη των πραγμάτων (γνωστή από τα φιλοσοφικά ερωτήματα των Προσωκρατικών), που μας δίνει τη γεύση μιας προσωρινής αχρονικότητας και αιωνιότητας μέσα από την περιοδικότητα κάποιων σταθερών γεγονότων. Η διαρκής επανάληψη και η οργάνωση της κοινωνικής ζωής (διακοπές το καλοκαίρι ή το Πάσχα, Σαββατοκύριακο, εποχιακές δραστηριότητες κλπ) παραπέμπουν σε έναν κύκλο διαρκούς επαναφοράς που απαλύνει την αίσθηση μοναχικότητας της ευθύγραμμης τροχιάς των πραγμάτων.
Όμως δεν διαγράφουμε κύκλους. Δεν ξαναμπαίνουμε στο ίδιο ποτάμι. Δεν υπάρχει επιστροφή. Αλλοίμονο αν συνέβαινε αυτό· θα έμοιαζε με το μαρτύριο του Σίσυφου. Θα βυθιζόμαστε σε μια διαρκή περιδίνηση, όπου οι αλλαγές θα ήταν η ερημιά της σταθερότητας. Αλλά και η γραμμική πορεία θα ήταν βασανιστική. Αν ο χρόνος μας κινούσε σε έναν δρόμο όπου τίποτα δε θα θύμιζε το χθες, αν η μνήμη δε συναντιέται έστω και συγκυριακά με τα στοιχεία του παρόντος, πώς μπορεί να υπάρξει συνείδηση του εαυτού μας; πώς μπορεί να τυποποιηθεί μια κατάσταση της αντικειμενικής πραγματικότητας;
Κινούμαστε σε σπείρες, όπου συνυπάρχει η έννοια του κύκλου και της ευθείας, της επαναληψιμότητας και της εναλλαγής. Κινούμαστε σε σπείρες και έτσι μπορούμε να βλέπουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη του χρόνου με τη λιγότερη δυνατή οδύνη στον κόσμο της φθοράς. Ποιος ξέρει, μπορεί να είναι οι ίδιες οι κοσμολογικές σπείρες τις οποίες διαγράφει ο χρόνος στο χαοτικό Σύμπαν, μπορεί να είναι παραλλαγές των γενετικών σπειρών του DNA του βιολογικού μας κώδικα που προσδιορίζει την επιμέρους ανθρωπομορφολογία μας.
Του «χρόνου τα γυρίσματα» της σπειροειδούς πορείας προσφέρουν τη δυνατότητα ενός παιχνιδιού με τον εαυτό μας, με τον κόσμο και την εξέλιξή του. Μπορούμε να βυθοσκοπούμε το παρελθόν με τα μέτρα του παρόντος, μπορούμε να προδιαγράφουμε, έστω αχνά, το μέλλον με τα υλικά των σημερινών αναγκών. Μπορούμε να ακινητοποιήσουμε το χρόνο ανακατεύοντας όνειρα και αναμνήσεις, σχεδιασμούς και αφηγήσεις. Γιατί η ψυχολογία της μερικής ή πλασματικής επαναληψιμότητας μάς δίνει τη δυνατότητα να φτιάξουμε τη δική μας πραγματικότητα, να ενοραματιστούμε το δικό μας Κόσμο, αφού η φθορά της επέλασης του φυσικού χρόνου θα αντισταθμίζεται από την αναγεννητικότητα και από τη δημιουργικότητα του προσωπικού μας χρόνου, του χρόνου που παλινδρομεί ανάμεσα στο χθες και στο αύριο και μας δίνει απλόχερα την αίσθηση της αφθαρσίας και της εν δυνάμει ή της προσωρινής αχρονικότητας.
Πορεία σπειροειδούς ανέλιξης είναι και η βιολογική – αναπαραγωγική μας ικανότητα. Στα παιδιά μας ξαναζούμε τη δική μας προσωπική τροχιά με τη γεύση της διαφορετικότητας αλλά και της ταυτότητας. Αυτό το ατέλειωτο παιχνίδι των παλιότερων γενιών να βλέπει τις ομοιότητες – ακόμα και όταν δεν υπάρχουν – στις επόμενες, στις διαδοχικές γενιές, δεν είναι απόρροια της ελικοειδούς πορείας της σκέψης και της ιστορίας μας; δεν είναι παρηγοριά και ικανοποίηση απέναντι στην ισοπεδωτική εφόρμηση του αστρολογικού χρόνου και της διαρκούς αύξησης της εντροπίας (αταξίας) όπως τη μορφοποιεί το γνωστό θερμοδυναμικό αξίωμα της φυσικής;
Γιατί βλέπουμε ότι απέναντι στη δική μας φθορά – στη φθορά που μας προκαλεί ο χρόνος – εμείς ξαναπροβάλλουμε τη συνέχειά μας, την αέναη δημιουργικότητά μας. Και φυσικά δεν μένουμε στο ξετύλιγμα του γενετικού μας νήματος. Γεννιόμαστε και βιώνουμε τη συνέχειά μας μέσα από την ύφανση, το γνέσιμο της αφήγησης της ζωής μας στην επόμενη γενιά γνωρίζοντας πολύ καλά πως το νήμα αυτό είναι μέρος του Νοήματός μας, πως είναι ο δικός μας έλλογος Κόσμος που διασχίζει το άλογο Σύμπαν, πως είναι η ανθρώπινη γλώσσα και φωνή που σπάζει την ανεξήγητη σιωπή του Σύμπαντος του φίλου μας του Α. Καμύ.
Τα αρχέτυπα της Φύσης μάς διαμόρφωσαν τους κώδικες πριν ακόμα συνειδητοποιήσουμε την ανθρώπινη κατάστασή μας, πριν ακόμα νιώσουμε πως θέτουμε ερωτήματα στον εαυτό μας. Οι «ανοιχτοί κύκλοι» είναι πανταχού παρόντες στο φυσικό μας περιβάλλον. Ο ήλιος δίνει κάθε μέρα ζωή χωρίς να είναι ποτέ ο ίδιος. Ο άβιος και ο έμβιος κόσμος «κινούνται» και εξελίσσονται υπό τη μορφή αλλεπάλληλων ατέρμονων σπειρών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν που η πρώτη και κυρίαρχη θεμελίωση της φιλοσοφικής σκέψης στην αρχαία Ελλάδα αναφέρεται επίμονα στην έννοια του κυκλικού (αλλά ανοιχτού) χρόνου. Η γραμμική θεώρηση του χρόνου είναι «σχήμα» του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού και κυρίως του βιομηχανικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης. Είναι η αντίληψη της διαρκούς εφόδου της κοινωνίας στα στοιχεία της φύσης και των άπειρων κύκλων της, της γραμμικής και επιταχυνόμενης συσσώρευσης κέρδους και οφέλους.
Ο «Δυτικός άνθρωπος», ενώ έχει τα περισσότερα υλικά αγαθά από οποιονδήποτε άλλο «άνθρωπο» σε όλη την εξέλιξη της ιστορίας, είναι αγχωμένος και νευρωτικός και σίγουρα όχι τόσο ευτυχισμένος όσο θέλει να εμφανίζεται. Γιατί η πολιτική του απέναντι στον χρόνο δεν είναι μόνο γραμμικής ροής. Πιέζει διαρκώς το ρυθμό του χρόνου, γιατί γενικώς «δεν προλαβαίνει». Η καταναλωτική του βουλιμία τον ωθεί στην επιτάχυνση του χρόνου και στην κατανάλωση της ίδιας του της ζωής, χωρίς να μπορεί να γευθεί τις τόσες και τόσες άπειρες εκφράσεις και εκδηλώσεις της.
Στην ταινία «Επάγγελμα ρεπόρτερ» ο Αντονιόνι θέτει υπό δοκιμασία ακόμα και τα σχήματα της σκέψης μας. «Όλα παραμένουν τα ίδια», λέει ένας ήρωάς του. «Όχι», απαντά ο συνομιλητής του και συνεχίζει, «όλα αλλάζουν, εμείς δεν αλλάζουμε, εμείς μένουμε στους παλιούς κώδικες και δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις αλλαγές». Παραφράζοντας τον Σαρτρ, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «είμαστε καταδικασμένοι να βρίσκουμε διαρκώς καινούρια γνωσιολογικά εργαλεία, καινούρια εννοιολογικά σχήματα για να εξηγήσουμε τον Κόσμο, για να τοποθετήσουμε τον εαυτό μας μέσα σε αυτόν». Και αυτό γίνεται όχι με λογική ασυνέχειας αλλά επαναχρησιμοποιώντας και τα προϋπάρξαντα ρεύματα σκέψης. Επανερχόμαστε δηλαδή στο «παλιό» εμπλουτισμένοι με τις ματιές του «καινούριου», αλλά σαφώς τα σημεία επαναφοράς δεν είναι τα ίδια με τα αρχικά σημεία της όποιας αφετηρίας.
Η ιστορία και η ιστοριογραφία δεν αλληλοτροφοδοτούνται; Η διαρκής επισκόπηση της ιστορίας δεν γίνεται με ανάλογο «σπειροειδή» τρόπο; Ξαναδιαβάζουμε και επανατοποθετούμε τα γεγονότα όχι μόνο με τις αντιλήψεις του χθες αλλά και με τις τροποποιημένες ή εξελιγμένες θεωρήσεις του σήμερα. Η επανάσταση του 1917, για παράδειγμα, αλλιώς προσεγγιζόταν τη δεκαετία του 1970 και αλλιώς τη δεκαετία του 1990 που είχε μεσολαβήσει και το 1989. Η αέναη ιστορική επανεξέταση είναι βασικό στοιχείο ανάλυσης της τρέχουσας πραγματικότητας αλλά και του μελλοντικού σχεδιασμού. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι ο χρόνος δρα για μας με κίνηση σπειροειδούς που σαφώς έχει ευθύγραμμο προσανατολισμό (το βέλος του χρόνου δείχνει πάντα την κατεύθυνση της αύξησης της εντροπίας) με «διάθεση» όμως μιας διαρκούς επαναφοράς – με τη γενική σημασία του όρου και όχι με την ορολογία της Φυσικής.
Στον μικρόκοσμο των σωματιδίων ο χρόνος δεν έχει κατεύθυνση. Δεν υπάρχει πορεία προς το μέλλον. Αλλά αν δεν υπάρχει κατεύθυνση στον χρόνο, δεν θα μπορούσε να υπάρξει ζωή. Πέραν τούτου, πώς θα μπορούσε να είναι η ζωή μας σ’ ένα τέτοιο χωροχρονικό σκηνικό; Άγνωστο. Εμείς θέλουμε να υπάρχει το «αύριο» για να ονειρευόμαστε και να σχεδιάζουμε. Αλλά θέλουμε και το «χθες» για να μας γλυκαίνει η ανάμνηση των θετικών καταγραφών μας, να βλέπουμε τα ίχνη μας που δεν τα σβήνει η σκόνη του χρόνου. Θέλουμε τη σπειροειδή ροή του χρόνου για να νιώθουμε την αιωνιότητά μας μέσα από τη διαρκή συμπύκνωση του παρελθόντος, θέλουμε την κατεύθυνση του μέλλοντος για να επινοούμε διαρκώς τον εαυτό μας.
